Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
W roku bieżącym mija 200. rocznica śmierci jednego z najwybitniejszych postaci oświeceniowego sentymentalizmu – Franciszka Karpińskiego, którego utwory na stałe wpisały się w polski krajobraz kulturowy, a jego wiersze do dziś nucone są przez pokolenia. Warto przyjrzeć się bliżej życiu i twórczości tego niezwykłego poety, pisarza i publicysty.
Franciszek Karpiński urodził się 4 października 1741 roku w Hołoskowie na Pokuciu, w rodzinie drobnoszlacheckiej o silnych tradycjach patriotycznych. Jego rodzice, Andrzej i Rozalia z Gruszeckich, zapewnili mu solidne wykształcenie, co w tamtych czasach nie było regułą. Pierwsze nauki pobierał w kolegium jezuickim w Stanisławowie, gdzie zetknął się z klasyczną literaturą i retoryką. Następnie kontynuował edukację we Lwowie, studiując filozofię i teologię na tamtejszym uniwersytecie. Okres studiów był dla Karpińskiego czasem intensywnego rozwoju intelektualnego i kształtowania się jego wrażliwości artystycznej. Chociaż początkowo wiązał swoją przyszłość z duchowieństwem, ostatecznie zrezygnował z tej ścieżki, poświęcając się literaturze.
Po ukończeniu studiów Franciszek Karpiński podjął się pracy jako guwerner w domach magnackich, co pozwoliło mu na zdobycie doświadczenia życiowego i obserwację ówczesnego społeczeństwa. To właśnie w tym okresie zaczął tworzyć swoje pierwsze utwory, które szybko zyskały uznanie. Jego debiut poetycki przypada na rok 1780, kiedy to wydał zbiór zatytułowany „Zabawki wierszem i prozą”. Zbiór ten zawierał między innymi słynną „Laurę i Filona”, utwór, który natychmiast podbił serca czytelników i stał się manifestem polskiego sentymentalizmu. W „Zabawkach...” Karpiński jawi się jako mistrz lirycznych opisów przyrody, subtelnych uczuć i melancholijnych refleksji nad życiem.
Fot. w.bibliotece.pl
Wędrowny tryb życia, związany z pracą guwernera, pozwolił mu na bliższe poznanie różnych regionów Polski i ich mieszkańców. Te doświadczenia wzbogaciły jego twórczość, nadając jej autentyczności i ludowego charakteru. W swoich wierszach często nawiązywał do prostego życia wiejskiego, piękna natury i szczerych emocji, co wyróżniało go na tle innych twórców oświeceniowych, często zafascynowanych francuską kulturą i salonową elegancją.
Lata 80. i 90. XVIII wieku to okres największego rozkwitu twórczości Franciszka Karpińskiego. Jego poezja, zanurzona w nurcie sentymentalizmu, stała się swoistym antidotum na dominujący wówczas racjonalizm i klasycyzm. Karpiński, w odróżnieniu od klasycystów, którzy hołdowali rozumowi i porządkowi, stawiał na serce, uczucia i indywidualne doznania. Czerpał inspirację z twórczości Jeana-Jacques’a Rousseau, głoszącego powrót do natury i autentyczności.
Jego liryka charakteryzowała się prostotą języka, melodyjnością i głębokim emocjonalizmem. Wiersze takie jak „Laura i Filon”, „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” czy „Pieśń o narodzeniu Pańskim” (znana jako „Bóg się rodzi”) na trwałe wpisały się w kanon polskiej poezji. Karpiński mistrzowsko tworzył idylliczne obrazy życia na wsi, pełne miłości, spokoju i harmonii z naturą. Jego pieśni religijne, choć nacechowane osobistą pobożnością, miały również charakter uniwersalny i szybko stały się częścią polskiej tradycji.
Fot. Portal Polaków na Białorusi
Warto podkreślić, że sentymentalizm Franciszka Karpińskiego nie był jedynie modą literacką, ale głębokim przekonaniem o wartości uczuć i indywidualnego doświadczenia. W dobie rozbiorów Polski, kiedy naród szukał pocieszenia i nadziei, jego poezja stawała się azylem, miejscem, gdzie można było odnaleźć spokój i wiarę w lepsze jutro. Karpiński pisał dla szerokiej publiczności, jego wiersze były łatwo przyswajalne i trafiały do serc prostych ludzi. To właśnie dzięki niemu sentymentalizm w Polsce zyskał taką popularność i stał się ważnym nurtem literackim.
Poza poezją Franciszek Karpiński aktywnie angażował się w życie publiczne, pisząc artykuły publicystyczne i propagując idee oświeceniowe. Chociaż nie był czołowym publicystą politycznym, jego pisma miały na celu oświecenie społeczeństwa i kształtowanie postaw patriotycznych. W swoich artykułach poruszał tematykę edukacji, moralności i obyczajowości, zawsze z perspektywy oświeceniowego humanizmu. Był zwolennikiem reform społecznych, opowiadał się za poprawą losu chłopów i edukacją mas. Jego publicystyka, choć mniej znana niż poezja, stanowi ważne uzupełnienie obrazu Karpińskiego jako wszechstronnego twórcy i myśliciela.
W ostatnich latach życia Franciszek Karpiński osiadł w małej wsi na obecnej Białorusi, gdzie wiódł życie z dala od zgiełku miast. Zrezygnował z aktywności publicznej, poświęcając się kontemplacji i pisaniu. To właśnie tam powstały jego słynne „Pamiętniki”, które stanowią bezcenne źródło wiedzy o życiu i obyczajach oświeceniowej Polski, a także o jego własnych przeżyciach i refleksjach. „Pamiętniki” Karpińskiego to filozoficzna rozprawa o człowieku, naturze i Bogu.
Fot. domena publiczna
Zmarł 16 września 1825 roku, miesiąc po swoich 80. urodzinach, pozostawiając po sobie bogate dziedzictwo literackie. Jego twórczość, choć często niedoceniana przez akademickich krytyków, na stałe wrosła w polską kulturę i świadomość narodową.
Dziedzictwo Franciszka Karpińskiego jest wielowymiarowe. Przede wszystkim to on wprowadził do polskiej literatury sentymentalizm, nadając mu oryginalne, narodowe oblicze. Jego poezja, pełna prostoty, melodyjności i głębokich uczuć, stała się inspiracją dla wielu późniejszych twórców, a zwłaszcza dla romantyków. Mickiewicz i Słowacki, choć reprezentujący inną epokę, czerpali z Karpińskiego natchnienie.
Pieśni Karpińskiego, takie jak „Bóg się rodzi” czy „Kiedy ranne wstają zorze”, do dziś śpiewane są w kościołach i domach, świadcząc o ich ponadczasowości i uniwersalnym przesłaniu. Są one żywym dowodem na to, że poezja może trafiać do serc ludzi niezależnie od epoki i zmieniających się trendów literackich. Franciszek Karpiński pokazał, że literatura nie musi być elitarna, że może być zrozumiała i bliska każdemu.
Jest to postać, której twórczość warto odkrywać na nowo. Jego poezja, choć osadzona w realiach oświeceniowej Polski, wciąż przemawia do współczesnego czytelnika, oferując mu chwilę refleksji, ukojenia i estetycznej przyjemności. W 200. rocznicę jego śmierci pamiętajmy o tym poecie serca, który swoją twórczością wzbogacił polską kulturę i pozostawił po sobie niezatarte ślady.
Opr. na podst.: culture.pl, poezja.org, polskieradio24.pl przez Anastazję Hnatiuk
