Janusz Korczak (Fot. Centralna Agencja Fotograficzna)

Lekarz, pedagog, pisarz, publicysta i działacz społeczny Janusz Korczak całe swoje życie poświęcił pracy z dziećmi. Zwracał szczególną uwagę na ich nierównoprawną pozycję w społeczeństwie oraz zależność od dorosłych. Domagał się, by uznano, że dziecko jest pełnowartościowym człowiekiem od chwili narodzin, na każdym etapie swego istnienia i ma prawo być sobą. W 80. rocznicę śmierci Janusza Korczaka zapraszamy do zapoznania się z jego życiorysem.

Dzieciństwo i pierwsze dzieła Janusza Korczaka

Janusz Korczak, a właściwie Henryk Goldszmit, urodził się 22 lipca 1878 lub 1879 roku w Warszawie, w zamożnej zasymilowanej rodzinie żydowskiej. W 1891 roku rozpoczął naukę w rosyjskim gimnazjum filologicznym. Nie lubił zbytnio szkoły, uczył się przeciętnie. Interesował się natomiast literaturą, której poświęcał cały czas wolny.

Jeszcze w czasach gimnazjalnych, opublikował w tygodniku satyrycznym „Kolce” humoreskę „Węzeł gordyjski”, dotyczącą wychowania dzieci. Stała się jego debiutem pisarskim i zapoczątkowała twórczość publicystyczną. Z pismem „Kolce” współpracował do 1904, ogłaszając w nim około 250 tekstów. W 1898 roku przygotował na konkurs literacki im. Ignacego Paderewskiego dramat „Którędy?”, który podpisał pseudonimem „Janasz Korczak”, zaczerpniętym z tytułu powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego.

Po zdaniu matury zapisał się na Wydział Lekarski Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W dalszym ciągu rozwijał się literacko. Pisał artykuły i recenzje oraz współpracował z różnymi czasopismami. W okresie studiów powstała jego pierwsza powieść „Dzieci ulicy”, opublikowana w 1901 roku. W tym czasie pracował również w bezpłatnej czytelni dla dzieci.

Kamienica Karola Mintera, gdzie w latach 1895-1907 mieściło się VII Rządowe Gimnazjum Męskie, do którego uczęszczał Janusz Korczak (Fot. domena publiczna)

Poznawał warunki życia warszawskiej biedoty z Powiśla, Starego Miasta i Ochoty, szczególnie interesując się losem dzieci. Owocem tych doświadczeń był cykl artykułów „Dzieci i wychowanie”, zamieszczonych w „Wędrowcu”. W 1904 roku nawiązał współpracę z tygodnikiem „Głos”, zajmującym się problematyką naukowo-literacką oraz społeczno-polityczną, publikując w nim artykuły poświęcone między innymi dzieciom zaniedbanym i zdeprawowanym, a także reformie nauczania i wychowania.

Praca lekarska i poświęcenie się dzieciom

W 1905 roku po otrzymaniu dyplomu lekarza rozpoczął pracę w Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów w Warszawie, który przeznaczony był dla pacjentów wyznania mojżeszowego. Leczył bezpłatnie. Zobowiązany był do całodobowej opieki nad chorymi oraz udzielania porad w ambulatorium przyszpitalnym. Oprócz tego świadczył wizyty domowe. W latach 1905-1906 Janusz Korczak zdobywał też doświadczenie jako lekarz wojskowy po powołaniu go na front wojny rosyjsko-japońskiej.

Po powrocie z Dalekiego Wschodu ukazała się jego powieść „Dziecko salonu”, krytykująca mieszczańskie metody wychowawcze, która przyniosła mu rozgłos i uznanie. Pomimo uzyskanej popularności nadal koncentrował się na bezpłatnym leczeniu dzieci ubogich. Poziom i zakres opieki medycznej, jakim objęci byli ludzie niezamożni, budził w nim oburzenie. Wielokrotnie dawał tego świadectwo na łamach prasy.

Dla pogłębienia wiedzy medycznej oraz zdobycia praktyki w dziedzinie pediatrii pojechał na rok do Berlina. Przy okazji oglądał szpitale dziecięce oraz zakłady zajmujące się terapią i edukacją najmłodszych. Później udał się do Paryża i Londynu. Odwiedzając tamtejsze szkoły i domy opieki, zrezygnował z założenia własnej rodziny i postanowił ostatecznie poświęcić się jedynie pracy z dziećmi.

Dom Sierot, orkiestra pod batutą Janusza Korczaka, 1923 r. (Fot. domena publiczna)

W 1912 roku został dyrektorem Domu Sierot, wybudowanego przez opiekujące się żydowskimi dziećmi w Warszawie Towarzystwo „Pomoc dla Sierot”, którego członkiem był od trzech lat. Dom Sierot stał się dla Janusza Korczaka miejscem codziennej, pogłębionej obserwacji rozwoju psychofizycznego dziecka. Pod jego zarządem był miejscem wyjątkowym, w którym każdy z wychowanków był „gospodarzem, pracownikiem i kierownikiem”, a dziecięca społeczność działała „na zasadach sprawiedliwości, braterstwa, równych praw i obowiązków”.

Janusz Korczak był prekursorem walki o prawa dziecka. Zwracał szczególną uwagę na nierównoprawną pozycję dzieci w społeczeństwie, ich zależność od dorosłych. Domagał się również, by uznano, że dziecko jest pełnowartościowym człowiekiem od chwili narodzin, na każdym etapie swego istnienia i ma prawo być sobą. Idee te znalazły odbicie i rozwinięcie w stworzonym przez Janusza Korczaka nowoczesnym systemie wychowania – antyautorytarnym, respektującym potrzeby i dążenia dziecka, pobudzającym je do aktywności, samodzielności i pracy nad sobą.

Janusz Korczak w czasie I wojny światowej i okresie międzywojennym

Po wybuchu I wojny światowej został powołany do wojska rosyjskiego i służył jako ordynator polowy szpitala dywizyjnego na Ukrainie. Następnie w Kijowie podjął pracę lekarza pediatry w przytułku dla dzieci ukraińskich oraz psychologa w polskim przedszkolu. W czerwcu 1918 roku powrócił do Polski, gdzie znów podjął pracę w Domu Sierot. Podczas wojny napisał jedną ze swoich najważniejszych książek „Dziecko w rodzinie”. Jest to pierwsza część tetralogii „Jak kochać dziecko”, która ukazała się w 1919 roku.

W 1921 roku możliwa stała się realizacja jego planów związanych z koloniami letnimi dla dzieci z Domu Sierot. Towarzystwo „Pomoc dla Sierot” otrzymało bowiem w darze ziemie z budynkami w gminie Wawer, które przeznaczyło na ten cel. Z czasem Korczak założył przy Domu Sierot fermę rolną, która pomagała mu utrzymać dzieci. Była ona także warsztatem szkoleniowym, gdzie mogły one uczyć się ogrodnictwa i rolnictwa.

Janusz Korczak z dziećmi i personelem Domu Sierot w Pruszkowie, lata 20. XX wieku (Fot. domena publiczna)

W okresie tym prowadził aktywną działalność wykładową między innymi na kursach dla wychowawców. Rozpoczął również współpracę z Państwowym Instytutem Pedagogiki Specjalnej. W 1926 roku założył pierwsze i jedyne w swoim rodzaju czasopismo dla dzieci i młodzieży „Mały Przegląd”, które ukazywało się do 1939 roku. Było to pismo praktycznie całkowicie tworzone przez dzieci i dla dzieci.

Od 1929 roku do wybuchu II wojny światowej prowadził na zlecenie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej cykl wykładów „Społeczeństwo dziecięce”. Współpracował z Państwowym Instytutem Nauczycielskim. W 1935 roku rozpoczął współpracę z Polskim Radiem, w którym pod pseudonimem „Stary Doktor” prowadził audycje dla dzieci. Trwała ona z przerwami do września 1939 roku.

Życie i śmierć pod okupacją niemiecką

W pierwszych dniach II wojny światowej wraz z wychowawcami i współpracownikami dyżurował dzień i noc w Domu Sierot. Od samego początku okupacji nieustannie zabiegał także o wsparcie dla swojej instytucji. Latem 1940 udało mu się wyjechać z dziećmi na kolonie letnie do „Różyczki”, filii Domu Sierot mieszczącej się w Wawrze. Jesienią 1940 roku Dom Sierot, jako instytucja żydowska, nakazem niemieckiego okupanta został przesiedlony do getta, zaś Janusz Korczak trafił do aresztu na Pawiak za nienoszenie nakazanej Żydom opaski z gwiazdą Dawida. Po miesiącu zwolniono go, po wpłaceniu kaucji przez jego przyjaciół i byłych wychowanków.

Janusz Korczak starał się, by mimo beznadziejnej sytuacji, życie w Domu Sierot płynęło wcześniejszym, przedwojennym rytmem. W miarę możliwości zachowane zostały dawne zasady funkcjonowania i wewnętrzne zwyczaje. Na początku 1942 roku Janusz Korczak podjął się także oficjalnie opieki nad znajdującą się w tragicznej sytuacji placówką dla sierot – Głównym Domem Schronienia. Od maja tegoż roku zaczął pisać „Pamiętnik”, który ukazywał tragiczny obraz okupacji hitlerowskiej.

Kamień upamiętniający Janusza Korczaka i dzieci na terenie byłego obozu zagłady w Treblince (Fot. domena publiczna)

Nie przyjął propozycji przyjaciół, którzy namawiali go do opuszczenia getta i przeniesienia się do przygotowanych dla niego kryjówek po aryjskiej stronie. 22 lipca 1942 roku Niemcy rozpoczęli akcję zagłady warszawskiego getta. 5 sierpnia Janusz Korczak i jego wieloletnia współpracowniczka Stefania Wilczyńska ze swoimi wychowankami z Domu Sierot doprowadzeni zostali na Umschlagplatz, skąd wywieziono ich do obozu zagłady w Treblince. Wraz z nimi poszły dzieci z innych sierocińców i domów opieki, razem z opiekunami i wychowawcami.

Janusz Korczak pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką. Swoje poglądy na temat pedagogiki zawarł przede wszystkim w dziełach „Jak kochać dziecko”, „Prawo dziecka do szacunku” i „Momenty wychowawcze”. Wśród jego utworów skierowanych do dzieci najbardziej znane to: „Król Maciuś Pierwszy”, „Król Maciuś na bezludnej wyspie”, „Bankructwo małego Dżeka”, „Kajtuś czarodziej” i „Kiedy znów będę mały”.

Opracowała Karolina Szostak