Kamienica Chowańców od strony ul. Gosławskiego (Fot. ze zbiorów Adama J. Chowańca)

Czesław Chowaniec (1899-1968) – znany polski historyk i bibliotekarz, urodzony w Stanisławowie. Jego postać badali polscy naukowcy Tomasz Skrzyński i Jarosław Krasnodębski.

Czesław Chowaniec przyszedł na świat 29 czerwca 1899 roku w dość dobrze znanej w Stanisławowie rodzinie. Jego ojciec Stanisław był właścicielem drukarni, która wydawała poczytny wówczas „Kurier Stanisławowski”. Stanisław wykazywał się również dużą hojnością wśród lokalnej społeczności. Drukował bezinteresownie ulotki, ofiarował pieniądze ubogim, a co najważniejsze – ufundował na fasadzie gmachu Sokoła piękną kopię obrazu Artura Grottgera „Bitwa” pędzla mało znanego jeszcze postimpresjonisty Jana Rubczaka.

Stanisław miał kolejno czterech synów: Wacława, Tadeusza, Czesława i Władysława. Czesław nie miał zbyt wiele czasu, żeby poznać swojego ojca, który zmarł jedenaście lat później. Przez pierwszy okres nauki opiekowała się nim matka, po czym obowiązki te przejął jego najstarszy brat Wacław. W tym czasie młody Czesław ukończył najpierw szkołę ludową, następnie słynne I Gimnazjum w Stanisławowie. Był chorowitym dzieckiem i często musiał opuszczać lekcje, siedząc w domu, co wpłynęło na jego miłość do książek i historii. Mimo iż trwała Wielka Wojna uzyskał świadectwo dojrzałości z odznaczeniem w 1918 roku.

Podjął studia historyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Tam uczestniczył w zajęciach prowadzonych przez profesora prawa Oswalda Balzera, do którego „odniósł się z wielkim uznaniem”. Wojna polsko-ukraińska (1918-1919) przerwała jego studia – wziął wówczas udział w militarnych zmaganiach o miasto po polskiej stronie, a także walczył z bolszewikami w wojnie sowiecko-polskiej (1920-1921). W roku 1920 młody Czesław Chowaniec przeniósł się do Krakowa, gdzie studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pod opieką naukową profesora Władysława Konopczyńskiego (1880-1952), przygotował dysertację „Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w 1686 roku”, na podstawie której w 1925 roku uzyskał stopień doktora.

Czesław Chowaniec w wieku ok. 20 lat (Fot. ze zbiorów Adama J. Chowańca)

Po studiach postanowił wrócić do miasta rodzinnego. W 1921 roku Stanisławów został stolicą województwa stanisławowskiego, a cztery lata później włączono w jego granice gminy podmiejskie. Tak miasto stało się po Lwowie drugim ośrodkiem miejskim we Wschodniej Galicji. Ponieważ rodzina dysponowała większymi środkami finansowymi, Czesław prowadził samodzielne poszukiwania naukowe, skoncentrowane wokół historii ojczystego miasta i regionu.

Stan badań historii Stanisławowa był daleki od doskonałości. Do czasu pojawienia się Czesława Chowańca opublikowano zaledwie kilka wartościowych prac na temat przeszłości Stanisławowa i jego zabytków, między innymi autorstwa o. Sadoka Barącza (1858) i Alojzego Szarłowskiego (1887), a także parę esejów Franciszka Waligórskiego (1854) i Antoniego Schneidera (1869).

Posiadał stałe lokum w rodzinnej kamienicy, położonej w samym centrum miasta u zbiegu ulic Sapieżyńskiej i Gosławskiego. Okna jego mieszkania wychodziły na skwer z Płytą Nieznanego Żołnierza. Formalnie był redaktorem, ale tak naprawdę odkrywał przeszłość dziejową grodu Potockich, którą opisywał na łamach „Kuriera Stanisławowskiego”.

Jak pisze dr Jarosław Krasnodębski: „W niezbyt obszernych tekstach Chowaniec odkrywał także wiele innych cennych faktów z dziejów Stanisławowa. Opublikował pierwszy przywilej w jego historii, datowany na marzec 1662 roku, a dotyczył on organizowania jarmarków i targów. Na tym jednak nie poprzestał i wydał jeszcze przywileje gwarantujące swobodę Żydom i Rusinom. Hojny Jędrzej Potocki, otwarty na inne nacje, z pewnością przyczynił się do tego, że i nawet współcześnie w stolicy Pokucia panuje specyficzny duch tolerancji”.

Okładka katalogu wystawy historycznej Stanisławowa (Fot. ze zbiorów autora)

Chowaniec opublikował niewielką książkę o lokalnej społeczności ormiańskiej z XVII-XVIII wieku, uzupełnioną o ważne aneksy i materiały ilustracyjne (Ormianie w Stanisławowie w XVII i XVIII wieku, Stanisławów 1928). Historyk wniósł znaczny wkład do wydania drukiem Księgi Pamiątkowej I Państwowego Gimnazjum w Stanisławowie, redagując i uporządkowując zebrane teksty.

W 1927 roku w Stanisławowie powstał oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, którego aktywnym członkiem był właśnie Chowaniec. Historyk uczestniczył także w uporządkowaniu lokalnych zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Jego wysoki poziom wiedzy i umiejętności spowodowały, że w maju 1928 roku został kierownikiem działu kulturalno-edukacyjnego Regionalnego Komitetu Województwa Stanisławowskiego. Z jego inicjatywy, w grudniu tego roku, miasto zorganizowało wystawę historyczną, przedstawiającą 147 eksponatów, m.in. zrekonstruowaną przez niego makietę twierdzy stanisławowskiej, według stanu z 1672 roku.

W 1931 roku naukowiec wyjechał z Polski, udając się do pracowni archiwalnych w Paryżu. To pozwoliło mu zetknąć się z tamtejszym ośrodkiem emigracyjnym, jak również połączyć swój los z miejscowym środowiskiem intelektualnym, zwłaszcza skupionym wokół Biblioteki Polskiej, prowadzonej przez jej ówczesnego dyrektora Franciszka Pułaskiego.

W 1938 roku istniały zaawansowane plany opublikowania przez Chowańca wspólnie z sekcją VI – Historii Fortyfikacji w Polsce w Zakładzie Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej – architektoniczno-inżyniersko-historycznej monografii twierdzy Stanisławów. Miała wyjść w ramach wydawanej przez Zakład serii „Architectura Militaris”. Prawdopodobnie planowano ją zamknąć w 4-5 arkuszach druku A4. Równocześnie Chowaniec planował druk całej pracy. Niestety nakład opublikowanej wersji spłonął w kraju w trakcie działań wojennych.

Czesław Chowaniec w wieku ok. 25 lat (Fot. Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Jego wyjazd w 1939 roku okazał się podróżą w jedną stronę. Najpierw służył w polskich oddziałach we Francji, a po okupacji tego kraju w czerwcu 1940 roku i krótkotrwałej niewoli rozpoczął działalność w tamtejszym ruchu oporu. W 1944 roku, po wyzwoleniu Paryża, aktywnie włączył się do sprawy odbudowy Biblioteki Polskiej, splądrowanej przez nazistów. Jego zainteresowania naukowe zaczęły się odtąd koncentrować nad dziejami emigracji. Tylko sporadycznie powracał do swoich wcześniejszych zainteresowań, dotyczących historii XVII-XVIII wieku. W okresie powojennym publikował głównie na łamach Tek Historycznych oraz Syreny – Dodatku Literacko-Naukowego.

Odmawiając repatriacji do Polski, historyk-emigrant utrzymywał kontakt z rodziną osiadłą w Krakowie, jednak wyłącznie korespondencyjny. W 1956 roku po śmierci dyrektora Biblioteki Polskiej w Paryżu Franciszka Pułaskiego właśnie on zajął jego miejsce, kierując ośrodkiem aż do swojej śmierci. Czesław Chowaniec zmarł w dniu 22 marca 1968 roku w Paryżu. Został pochowany na pobliskim polskim cmentarzu Montmorency.

W 2018 roku z inicjatywy prof. Mirosława Wołoszczuka przy pomocy Centrum Kultury Polskiej i Dialogu Europejskiego w Iwano-Frankiwsku wydana została „Historia twierdzy stanisławowskiej (1662-1812)” autorstwa Czesława Chowańca. Maszynopis i rękopis książki odnaleziono w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Książka jest cennym źródłem historycznym dla historii Iwano-Frankiwska, dawnego Stanisławowa i całego naszego regionu.

Tekst: Piotr Hawryłyszyn